W pierwszym wystąpieniu pt. „Kościelne, społeczne i polityczne skutki ustanowienia archidiecezji białostockiej” historyk ks. dr Adam Szot zauważył, że reorganizacja diecezji w 1992 r. była największym po wojnie przeobrażeniem struktur Kościoła nie tylko w Polsce, ale nawet w Europie. „Aby zrozumieć, jakie zmiany wówczas zaszły, trzeba powrócić przynajmniej do roku odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. i prześledzić etapy odbudowy struktur kościelnych. (…) Dostosowanie struktury terytorialnej Kościoła do nowych warunków nie polegało jedynie na dopasowaniu jej do granic odrodzonej Polski. Hierarchowie, zabiegając o nowe podziały i je wprowadzając, musieli również uwzględnić inne czynniki, np. liczbę ludności, czy powołać stolice diecezji w miastach centralnie położonych ” – mówił.
Prelegent przypomniał znaczenie zawartego w 1925 r. konkordatu, na mocy którego erygowano 5 nowych metropolii oraz przedstawił etap budowy administracji kościelnej po II wojnie światowej oraz sytuację Kościoła w czasach Polski Ludowej. Zauważył, że podział administracyjny ustalony w 1972 r. przetrwał do 25 marca 1992 r., kiedy papież Jan Paweł II ogłosił bullę „Totus Tuus Poloniae Populus”. Na mocy papieskiej bulli powołanych wówczas zostało 13 nowych diecezji, a 8 dotychczasowych podniesionych zostało do rangi archidiecezji. Została również zniesiona historyczna unia łącząca archidiecezję gnieźnieńską z warszawską, wprowadzona po II wojnie światowej, zaś skutkiem zwiększenia liczby archidiecezji był wzrost ilości biskupów diecezjalnych w ramach Konferencji Episkopatu Polski.
Ks. Szot wskazał, że podnoszenie Białegostoku do rangi arcybiskupstwa rozpoczęło się już w 1945 r., choć oficjalnie 5 czerwca 1991 r. Jan Paweł II podczas swojej wizyty w tym mieście powołał diecezję białostocką i diecezję drohiczyńską, a dotychczasowych administratorów apostolskich podniósł do rangi biskupów diecezjalnych. Niecały rok później Białystok już stał się stolicą arcybiskupstwa i metropolii, w której skład weszły archidiecezja białostocka oraz diecezje łomżyńska i drohiczyńska.
Referent podkreślił, że powołanie metropolii białostockiej stało się szansą społecznej i duszpasterskiej integracji wiernych, zamieszkujących region – w granicach m.in. województwa podlaskiego. Białystok, największe miasto Polski północnowschodniej, stał się głównym ośrodkiem życia, nie tylko polityczno-społeczno-gospodarczego, ale także religijnego. „Metropolitalną więź trzech diecezji budują obchody ku czci św. Kazimierza, patrona metropolii białostockiej, wspólne modlitwy i wystąpienia biskupów metropolii, podejmowane wspólne inicjatywy, corocznie, wspólnie, we współpracy z samorządami wielu miast i gmin promowane wartości chrześcijańskie” – mówił.
Wyjaśniał, że archidiecezja białostocka uniknęła kłopotów związanych z tworzeniem nowych struktur, które posiadał już od 1945 r. Ponieważ jako w jedynej diecezji w Polce nie zostały zmienione jej granice, o wiele łatwiej było zbudować tożsamość lokalnego Kościoła. „Po wyrzuceniu abp. Jałbrzykowskiego z Wilna do Białegostoku w 1945 r., o wiele łatwiej było zbudować spójną tożsamość lokalnego Kościoła, który z kościoła wileńskiego przekształcał się, i wciąż się przekształca, w Kościół białostocki. Proces zapoczątkowany po wojnie niewątpliwie trwa, ale młode pokolenie wiernych coraz bardziej identyfikuje się i utożsamia z Białymstokiem i rodzącą się tutejszą tradycją niż z Wilnem, który staje się być miastem «za granicą»” – mówił.
Konkludując wystąpienie, ks. Szot wymienił niektóre owoce nowego podziału na terenie archidiecezji białostockiej, wśród których wskazał powstawanie nowych parafii, rozwój kultu miłosierdzia Bożego i beatyfikację ks. Michała Sopoćki, beatyfikację ks. Jerzego Popiełuszki, Wydarzenie Eucharystyczne w Sokółce, rozwój kultu maryjnego i świętych, rozwój ruchów, stowarzyszeń i wspólnot oraz katolicką działalność oświatową i wychowawczą.
Kolejnym referat pt. „Blaski i cienie zmian w zarządzaniu duchowieństwem w diecezji drohiczyńskiej po powstaniu metropolii białostockiej”, przygotowany przez bp. Antoniego Dydycza, odczytał ks. Leszek Jakoniuk. Przypomniana w nim została historia powstania diecezji wchodzącej w skład struktur metropolii białostockiej, w której połączyły się tradycja diecezji siedleckiej i diecezji pińskiej. Omówione zostały także etapy tworzenia struktur formalnych i duszpasterskich tejże diecezji. Bp Dydycz przedstawił różne formy praktyk, które są przejawem życia religijnego diecezji.
Wyraził również radość z trwającej przez ćwierć wieku dobrej atmosfery współpracy pomiędzy stolicą metropolii a diecezją drohiczyńską, z trzema kolejnymi metropolitami: abp. Stanisławem Szymeckim, abp. Wojciechem Ziembą i abp. Edwardem Ozorowskim.
Podkreślił, że dla efektywnej współpracy z duchowieństwem diecezjalnym i zakonnym wielkie znaczenie ma poczucie wspólnoty, jedności i zaufania do struktur diecezjalnych. „Pamiętając o modelu duszpasterstwa wspólnotowego, można było radować się w duchu, że głoszenie Słowa Bożego, coraz odważniejsza ewangelizacja, świadczenie o Chrystusie, stawało się niczym innym jak wędrowaniem z Chrystusem” – napisał.
Na zakończenie konferencji, po pytaniach skierowanych do prelegentów, głos zabrał abp Edward Ozorowski. „Zmiany, które dokonały się przed 25 laty działy się niemal na moich oczach. Pamiętam doskonale te czasy po wojnie, gdy ówczesne władze robiły wszystko, aby nie zaistniała archidiecezja wileńska na Białostoczyźnie. Ale w seminarium, nasi starzy profesorowie z Wilna, zawsze mówili przy życzeniach opłatkowych «do zobaczenia w Wilnie»” – mówił.
„Białystok, bardziej niż Łomża i Drohiczyn jest związany z archidiecezją wileńską, choć dzięki Bogu wspólnie i zgodnie istniejemy razem i tworzymy metropolię białostocką” – dodał.
Zaprosił wszystkich uczestników Zjazdu Paschalnego do świętowania Jubileuszu archidiecezji w dniu jutrzejszym, w Sanktuarium Miłosierdzia Bożego. Na zakończenie udzielił wszystkim paschalnego błogosławieństwa.
Na Zjazd Paschalny do Centrum Wystawienniczo-Konferencyjnego Archidiecezji Białostockiej przybyło blisko 350 duszpasterzy i katechetów. Jego organizatorami są Zespół ds. Formacji Duchowieństwa we współpracy z Katedrą Teologii Katolickiej Uniwersytetu w Białymstoku.
W Archidiecezji Białostockiej co roku odbywają się dwa zjazdy naukowo-pastoralne: kolędowy i paschalny. Służą one stałej formacji kapłanów i katechetów w zakresie wiedzy teologicznej oraz działalności duszpasterskiej i katechetycznej.
