Białystok po II wojnie światowej stał się faktyczną stolicą dla tej części archidiecezji wileńskiej, która pozostała w granicach Polski. Tu bowiem zamieszkał, zmuszony do wyjazdu z Wilna, metropolita wileński arcybiskup Romuald Jałbrzykowski; tu utworzył on kurię i sąd arcybiskupi, tu również zaczęły działać, przeniesione z Grodu Giedymina, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego i Wileńskie Seminarium Duchowne oraz Kapituła Bazyliki Metropolitalnej. Ze względów politycznych dla tej części archidiecezji wileńskiej przyjęła się nazwa „archidiecezji w Białymstoku”, gdyż nie wolno było używać nazwy archidiecezji wileńskiej. Po śmierci abpa Jałbrzykowskiego w 1955 r. archidiecezją w Białymstoku rządzili wikariusze kapitulni i administratorzy apostolscy. Przed utworzeniem więc diecezji białostockiej była już administraturą apostolską.

Trzeba też zaznaczyć, że po ostatniej wojnie światowej wszystkie diecezje metropolii wileńskiej zostały podzielone granicami politycznymi. Diecezja łomżyńska w olbrzymiej większości swego terenu znalazła się w granicach Polski, a tylko 7 parafii pozostało w granicach Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Archidiecezja wileńska oraz diecezja pińska w większości znalazły się w granicach Związku Radzieckiego. W częściach tych diecezji w granicach Polski ukształtowały się ośrodki administracji kościelnej w Białymstoku i Drohiczynie. Przez cały czas powojenny diecezja łomżyńska, archidiecezja w Białymstoku oraz diecezja w Drohiczynie nad Bugiem podtrzymywały łączność metropolitalną i były spadkobiercami tradycji wileńskiej prowincji kościelnej. Świadczyły o tym kontakty biskupów, wspólne przeżywanie różnych uroczystości i wielkich akcji duszpasterskich, kontakty profesorów wyższych seminariów duchownych, którzy regularnie co roku spotykają się na sesjach naukowych w Łomży, Drohiczynie i Białymstoku, a od pewnego czasu także w Siedlcach i Ełku oraz współpraca kapłanów, zwłaszcza przygranicznych parafii tychże diecezji. Wspólnym wysiłkiem trzech diecezji wydawane są „Studia Teologiczne”, w których publikują prace naukowe głównie profesorowie seminariów duchownych z Białegostoku, Drohiczyna i Łomży. Utworzenie więc metropolii białostockiej usankcjonowało te związki, jakie łączyły diecezje, które weszły w jej skład i podkreśliło rolę Białegostoku jako ważnego ośrodka życia kościelnego, przejmującego dawne funkcje metropolitalne Wilna dla tej części Kościoła w Polsce i łącznika z kościołami lokalnymi na Białorusi i Litwie.

Pierwszym arcybiskupem metropolitą białostockim w dniu 25 marca 1992 r. został mianowany dotychczasowy biskup białostocki dr Edward Kisiel, któremu Ojciec Święty Jan Paweł II w czasie uroczystej Mszy św. w bazylice św. Piotra na Watykanie dnia 29 VI 1992 r. wręczył paliusz arcybiskupi. Abp E. Kisiel odbył uroczysty ingres do Bazyliki Metropolitalnej Białostockiej w dniu 4 X 1992 r.

Nowo utworzona archidiecezja białostocka pozostała w niezmienionych granicach diecezji białostockiej, a więc tej części archidiecezji wileńskiej, która po wojnie pozostała w granicach Polski. Obszar jej jest różnie podawany, od 5.550 do 6.100 km2. Obejmuje tereny między Narwią i Biebrzą oraz rejon Puszczy Białowieskiej z parafiami w Białowieży i Narewce.

Z przeszłości terytorium archidiecezji białostockiej

Tereny archidiecezji białostockiej w przeszłości znajdowały się na pograniczu wpływów Polski, Rusi i Litwy i do tych państw w różnych okresach dziejów należały. W wyniku wojen, zwłaszcza wypraw jaćwieskich i litewskich od połowy XIII w., osadnictwo na tych ziemiach uległo zniszczeniu i porosły tu puszcze, ciągnące się szerokim pasem od Niemna na północy aż prawie po Bug na południu. Pewne uspokojenie nastąpiło dopiero po zawarciu unii polsko-litewskiej z 1385 r. i w jej następstwie chrystianizacji Litwy. Ostateczne ustalenie granic między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim nastąpiło dopiero po Unii Lubelskiej z 1569 r., kiedy to województwo podlaskie zostało przyłączone do Korony. Podlasie w okresach przynależności do Mazowsza było w zasięgu oddziaływania biskupów płockich i z pewnością istniały tu już wówczas ośrodki kultu chrześcijańskiego. Przyłączenie jednak Podlasia w początkach XV w. przez wielkiego księcia Witolda do Litwy spowodowało, że północne Podlasie (na północ od rzeki Narew) zostało włączone do diecezji wileńskiej, utworzonej w 1388 r., natomiast południowe - do diecezji łuckiej. Odtąd aż do rozbiorów ziemie między Biebrzą i Narwią należały do biskupstwa wileńskiego.

Osadnictwo na interesujące nas tereny szło z Mazowsza i Rusi, w małym bardzo stopniu z Litwy. Wraz z kolonizacją puszcz powstawały też ośrodki duszpasterskie. Najstarszymi parafiami na tym terenie są: Goniądz (przed 1430 r.) i Suraż (pocz. XV w.). W tych grodach z pewnością istniały już kościoły wcześniej, w czasach przynależności ich do Mazowsza. W XV w. powstały jeszcze parafie w Choroszczy (1459), Trzciannem (przed 1496) i w Dolistowie (zapewne przed 1500 r.). Intensywny rozwój osadnictwa w XVI w. przyczynił się do szybkiego rozwoju sieci parafialnej. Powstały wówczas następujące ośrodki duszpasterskie: Nowy Dwór (1504), Kalinówka (1511), Turośń Kościelna (1515), Dobrzyniewo (1519), Knyszyn (1520), Krynki (1521), Kuźnica (1545), Białystok (przed 1547), Juchnowiec (1547), Zabłudów (przed 1553), Jasionówka (1553), Jałówka (przed 1556), Wasilków (1563), Sokółka (1592), Kundzin (1593), Niewodnica (1596).

Kontrowersyjne są daty powstania parafii w Dąbrowie i Sidrze. Dotąd podawano, iż w Dąbrowie utworzono parafię w 1460, a w Sidrze w 1535 r. Z nowszych badań wynika, że parafia dąbrowska została założona w 1595 r., a sidrzańska w 1704. Nie znamy daty powstania parafii w Białymstoku. Prof. Józef Maroszek przypuszcza, że najstarszy kościół w Białymstoku mógł zostać zbudowany przed rokiem 1462 przez biskupa łuckiego Wacława Raczkę (Raczkowicza).

Kolejne parafie powstały w początkach XVII w.: Korycin (1601), Zalesie (1602), Sokolany (1616), Chodorówka (1617) i Karpowicze (1617), zwane wówczas Brzozową Większą. Odnotować też trzeba, że w 1601 r. utworzone zostały dwa ośrodki filialne parafii sokólskiej - w Szudziałowie i Pohanicy. Można powiedzieć, że zasadnicza sieć parafialna uformowała się na ziemiach miedzy Biebrzą i Narwią do lat dwudziestych XVII w. W następnym bowiem wieku powstała tylko jedna parafia, w Janowie (1744) oraz 3 kościoły filialne: Uhowo (1753), Giełczyn (1777) i Narewka (1778). W wieku XIX powstały jedynie 2 parafie przy istniejących od XVII w. kościołach dominikańskich w Różanymstoku (1811) i Klimówce (1816) oraz filia w Supraślu (1865), która jako samodzielna parafia w schematyzmach pojawia się dopiero w 1906 r., podobnie jak filia parafii Kalinówka Kościelna - Brzozowa (1906). Było to oczywiście związane z carską polityką wobec Kościoła katolickiego, który był prześladowany i ograniczany. W XIX w. na interesującym nas terenie szereg parafii zlikwidowano, a kościoły parafialne zabrano na cerkwie. Również na cerkiew przerobiono kaplicę św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Dopiero po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. przywrócono do życia większość skasowanych parafii, a także zaczęto tworzyć nowe. Przyśpieszenie w rozwoju sieci parafialnej nastąpiło dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Najstarszym dekanatem na interesującym nas terenie był powstały w początkach XVII w. dekanat knyszyński. Parafie ponadto należały do dekanatu augustowskiego, grodzieńskiego i wołkowyskiego. Po rozbiorach powstały jeszcze dekanaty białostocki i sokólski, a dopiero w XX i obecnym wieku kolejne dekanaty.

Po ostatnim rozbiorze kraju ziemie obecnej archidiecezji białostockiej znalazły się pod panowaniem pruskim, a w 1807 r. zostały włączone do Rosji. Pod względem kościelnym w zaborze pruskim należały do utworzonej w 1799 r. diecezji wigierskiej, a po przyłączeniu do Imperium Rosyjskiego z obwodu białostockiego utworzono archidiakonat białostocki (1808) i poddając go pod władzę arcybiskupów mohylewskich włączono do archidiecezji mohylewskiej, w granicach której był do 1849 r. W tym roku z powrotem przyłączono go do diecezji wileńskiej.

Biskupstwo wileńskie, w granicach którego przez większość swoich kościelnych dziejów znajdowały się ziemie między Narwią i Biebrzą, przed rozbiorami obejmowało olbrzymie tereny aż poza Dniepr na wschodzie i Dźwinę na północy, a Prypeć na południu. Wierni byli rożnych narodowości: Litwini, Polacy, Białorusini, Łotysze. Szczególne miejsce w życiu diecezji zajmowała Akademia Wileńska, bardzo liczne klasztory oraz sanktuaria maryjne. Największe zmiany zaszły w okresie niewoli narodowej. Zlikwidowano unię, zamknięto prawie wszystkie klasztory katolickie (na Białostocczyźnie wszystkie), skasowano wiele parafii: w Klimówce, Karpowiczach, Różanymstoku, Jałówce, Narewce, Szudziałowie, na prawie 20 lat w Wasilkowie. Szereg kościołów zamieniono na cerkwie prawosławne, a ludność siłą przymuszano do przejścia na prawosławie. Największy ucisk panował po powstaniu styczniowym.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i po zawarciu w 1925 r. konkordatu ze Stolicą Apostolską, diecezja wileńska została podniesiona do rangi arcybiskupstwa. Utworzono też wówczas metropolię wileńską. Ziemie między Biebrzą i Narwią pozostały w granicach archidiecezji wileńskiej i dalej dzieliły jej los. Szczególnie ciężki to był los w latach II wojny światowej, kiedy to około 100 kapłanów zginęło śmiercią męczeńską i bardzo wielu wiernych przeszło gehennę więzień, obozów, deportacji lub zginęło z rąk wrogów.

Archidiecezja w Białymstoku

Po II wojnie światowej granice polityczne podzieliły archidiecezję wileńską. Cała archidiecezja obejmowała w 1939 r. obszar 53.860 km2 i liczyła 371 parafii. Po wojnie w granicach Polski pozostało z niej około 6.000 km2 powierzchni i 51 parafii.

Głównym miastem na tym terenie był Białystok. Do niego to wiosną 1945 r., po zamknięciu Seminarium Duchownego w Wilnie, przybyli profesorowie Wydziału Teologicznego USB i Seminarium Duchownego oraz alumni. 8 maja tego roku zainaugurowali pracę w nowym miejscu. Wydział Teologiczny z Seminarium Duchownym był pierwszą wyższą uczelnią Białegostoku. Władze państwowe, niestety, w 1948 r. zlikwidowały Wydział Teologiczny. Przez jakiś czas nawet był zagrożony byt Seminarium.

15 VII 1945 r. do Białegostoku przyjechał metropolita wileński abp R. Jałbrzykowski. Kilka miesięcy wcześniej przez miesiąc przebywał w więzieniu sowieckim. Teraz w nowym miejscu utworzył kurię i sąd arcybiskupi, tu też znalazła się większość prałatów i kanoników Kapituły Bazyliki Metropolitalnej Wileńskiej. W Białymstoku powstał więc ośrodek administracji kościelnej archidiecezji wileńskiej, który władze państwowe w okresie stalinowskim usiłowały zlikwidować. Z oficjalnego nazewnictwa usunięto to, co podkreślało związki z Wilnem i w praktyce przyjęło się określenie „archidiecezja w Białymstoku”.

Po śmierci abpa Jałbrzykowskiego (19 VI 1955), kapituła wybrała na wikariusza kapitulnego biskupa pomocniczego Władysława Suszyńskiego, będącego jednocześnie rektorem Seminarium, który po niecałym miesiącu rządów, z powodu trudności ze strony władz komunistycznych, zrezygnował ze stanowiska. Kapituła wybrała wówczas nowego wikariusza kapitulnego, ks. prałata Adama Sawickiego, który przetrwał najtrudniejszy okres i rządził archidiecezją aż do 1968 r. (zmarł 20 V), od 1963 r. jako biskup tytularny i administrator apostolski.

25 V 1968 r. ponownie został wybrany wikariuszem kapitulnym bp W. Suszyński, którego Stolica Apostolska 6 VII 1968 r. zamianowała administratorem apostolskim. Rządził on bardzo krótko, gdyż 27 października tego roku zmarł.

Kolejnym wikariuszem kapitulnym został wybrany ks. prałat Piotr Maziewski, kanclerz Kurii Arcybiskupiej. Rządził on do 17 I 1970 r.

12 I 1970 r. Stolica Apostolska zamianowała biskupem i administratorem apostolskim w Białymstoku ks. Henryka Romana Gulbinowicza, rektora Warmińskiego Seminarium Duchownego w Olsztynie, kapłana archidiecezji wileńskiej. Konsekrowany na biskupa 8 II 1970 r. przez kard. Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski, rządził archidiecezją do stycznia 1976 r., kiedy to został powołany na stanowisko arcybiskupa metropolity wrocławskiego.

Po nominacji bpa Gulbinowicza na arcybiskupa wrocławskiego kapituła metropolitalna w Białymstoku wybrała w dniu 15 I 1976 r. wikariuszem kapitulnym ks. kanonika Edwarda Kisiela, kanclerza Kurii. Stolica Apostolska zamianowała go 3 V 1976 r. biskupem tytularnym Limaty i administratorem apostolskim archidiecezji. Dzięki jego staraniom ukoronowano słynące łaskami obrazy Matki Boskiej w Różanymstoku i Krypnie i podniesiono do rangi bazylik mniejszych świątynię Wniebowzięcia NMP w Białymstoku i Ofiarowania NMP w Różanymstoku. On też rozpoczął prace pierwszego synodu archidiecezji w Białymstoku i przygotował wizytę Ojca św. Jana Pawła II w stołecznym mieście archidiecezji.

Archidiecezja białostocka

Pierwszym biskupem białostockim, a 25 III 1992 r. - pierwszym arcybiskupem metropolitą białostockim, jak już wspominaliśmy, został abp Edward Kisiel, który 4 X 1992 r. odbył uroczysty ingres do swojej katedry. W jesieni tego roku zaczął podupadać na zdrowiu. Otoczony wielkim szacunkiem duchowieństwa i wiernych obchodził 14 II 1993 r. uroczystość 50-lecia kapłaństwa. W związku z osiągnięciem wieku 75 lat złożył rezygnację z urzędu, którą papież Jan Paweł II przyjął 15 V 1993 r. Zmarł po ciężkiej chorobie 28 IX 1993 r. i został pochowany w krypcie pod starym kościołem przy katedrze białostockiej.

Stolica Apostolska przyjmując rezygnację arcybpa Kisiela jednocześnie zamianowała nowego arcybiskupa metropolitę, którym został dotychczasowy biskup kielecki dr Stanisław Szymecki. Odbył on uroczysty ingres do katedry białostockiej 5 VI 1993 r., a w uroczystość św. Apostołów Piotra i Pawła przyjął z rąk Ojca św. w bazylice na Watykanie paliusz arcybiskupi. Za jego czasów miała miejsce uroczysta koronacja wizerunku Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia w katedrze białostockiej (1995). On też ukończył prace nad I Synodem Archidiecezji Białostockiej (w 2000 r.) i dekretem z 8 V 1997 r. ustanowił Kolegiacką Kapitułę Krypniańską. W 2000 r. osiągnął wiek emerytalny i odtąd jako Arcybiskup Senior nadal służy Kościołowi Białostockiemu.

W dniu 16 XI 2000 r., w uroczystość NMP Matki Miłosierdzia Patronki Archidiecezji Białostockiej, Ojciec św. Jan Paweł II mianował arcybiskupem metropolitą białostockim dotychczasowego biskupa ełckiego dra Wojciecha Ziembę. Kanonicznie objął on archidiecezję i odbył uroczysty ingres do katedry białostockiej w dniu 9 XII 2000 r. Troszczył się bardzo o rozwój ośrodków duszpasterskich. W czasie swoich rządów utworzył 20 nowych parafii. Pobudował też gmach kurii arcybiskupiej (Centrum Administracyjno-Pastoralne Archidiecezji), a dotychczasowe jej pomieszczenie (dawną plebanię farną) zaadaptował na rezydencję arcybiskupią. Zorganizował też I Kongres Eucharystyczny Archidiecezji Białostockiej. Decyzją Ojca Świętego Benedykta XVI z 30 V 2006 r. abp W. Ziemba przeszedł na stolicę arcybiskupią warmińską.

W dniu 9 VI 2006 r. Rada Konsultorów Archidiecezji Białostockiej wybrała Administratorem Archidiecezji biskupa prof. dra hab. Edwarda Ozorowskiego, którego papież Benedykt XVI 21 X 2006 r. mianował Arcybiskupem Metropolitą Białostockim. Uroczysty ingres do bazyliki katedralnej odbył on w uroczystość NMP Matki Miłosierdzia, Patronki Archidiecezji Białostockiej (16 XI 2006), a paliusz arcybiskupi przyjął z rąk Ojca Świętego Benedykta XVI w bazylice św. Piotra w Rzymie 29 VI 2007 r. Już na początku rządów przypadło mu w udziale radosne zadanie zorganizowania uroczystości beatyfikacyjnych Sługi Bożego ks. prof. Michała Sopoćki, wielkiego Apostoła Miłosierdzia Bożego.

Beatyfikacja przewidziana jest na dzień 28 IX 2008 r. w kościele Miłosierdzia Bożego, w którym spoczywają doczesne szczątki Sługi Bożego. Ks. M. Sopoćko był kapłanem Archidiecezji Wileńskiej, który od 1947 r. pracował w Białymstoku jako profesor w Archidiecezjalnym Seminarium Duchownym. Po przejściu w 1962 r. na emeryturę dalej udzielał się duszpastersko w kaplicy Sióstr Misjonarek Św. Rodziny przy ul. Poleskiej i szerzył kult Miłosierdzia Bożego. Zmarł 15 II 1975 r. Jego proces beatyfikacyjny rozpoczął w 1987 r. bp E. Kisiel. W następstwie prac Kongregacji w dniu 20 XII 2004 r. w Watykanie ogłoszony został uroczyście w obecności Ojca świętego dekret o heroiczności cnót Sługi Bożego. W grudniu 2007 roku zatwierdzony został w Watykanie cud za przyczyną Sługi Bożego. Uroczysta beatyfikacja ks. Michała Sopoćki, odbyła się 28 września 2008 roku w Białymstoku w sanktuarium Miłosierdzia Bożego, gdzie też spoczywają doczesne szczątki Błogosławionego.

Ks. Tadeusz Krahel