"Mając na względzie racje duszpasterskie, ustanawiam [...] diecezję białostocką ze stolicą w Białymstoku, obejmującą teren tej części Archidiecezji Wileńskiej, która znajduje się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Biskupa Edwarda Kisiela, dotychczasowego administratora apostolskiego archidiecezji mianuję biskupem Diecezji Białostockiej. Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny staje się katedrą biskupią diecezji".

Wyrażona tymi słowami decyzja Ojca Świętego Jana Pawła II zakończyła okres tymczasowej administracji kościelnej tej części Archidiecezji Wileńskiej, która w wyniku II wojny światowej pozostała w granicach Polski. Wymowę tych słów podkreśla fakt, iż padły one na tej ziemi, wierni usłyszeli je z wprost z ust Papieża podczas jego pamiętnej wizyty w Białymstoku dokładnie przed dziesięciu laty dn. 5 czerwca 1991 r. przed udzieleniem końcowego błogosławieństwa podczas Mszy św. celebrowanej przez głowę Kościoła katolickiego przy ołtarzu wzniesionym na lotnisku aeroklubu białostockiego. Stolica Apostolska nie wydała żadnego dokumentu, któryby potwierdził tę ustnie wyrażoną decyzję Papieża, jako że w fazę końcową weszły już prace nad nowym podziałem administracyjnym Kościoła w Polsce. Ich wynikiem była reorganizacja diecezji i metropolii na terytorium Rzeczypospolitej, potwierdzona bullą papieża Jana Pawła II Totus tuus Poloniae Populus z 25 marca 1992 r. Mocą tego dokumentu Ojciec Święty podniósł do rangi Archidiecezji istniejącą od niespełna roku Diecezję Białostocką, ustanowił białostocką prowincję kościelną, w skład której weszły Archidiecezja Białostocka oraz Diecezje Łomżyńska i Drohiczyńska.

Powstała w ten sposób nowa jednostka administracji kościelnej była uwieńczeniem trwającego od 45 lat procesu usamodzielniania się białostockiego kościoła lokalnego. W wyniku II wojny światowej granice polityczne podzieliły dawną Archidiecezję Wileńską pomiędzy Polskę oraz sowieckie republiki: litewską i białoruską. W granicach Litwy pozostał obszar 9527 km2 i stolica Archidiecezji z 87 parafiami, po stronie białoruskiej 38 430 km2 i 217 parafii. Na terytorium powojennej Rzeczypospolitej znalazła się zaledwie 1/10 część archidiecezji wileńskiej, a więc 51 parafii na obszarze ok. 6000 km2 rozciągającym się, ogólnie rzecz biorąc, między Biebrzą i Narwią oraz obejmującym część terytorium Puszczy Białowieskiej z parafiami Narewka i Białowieża. Pod względem administracji kościelnej były to w całości przedwojenne dekanaty: białostocki, dąbrowski, knyszyński, koryciński, ponadto dekanat sokólski bez parafii Odelsk, trzy z ośmiu parafii dekanatu brzostowickiego, uformowane w dekanat z siedzibą w Krynkach oraz parafie Narewka i Białowieża z dekanatu wołkowyskiego. W granicach PRL znalazło się ok. 100 księży diecezjalnych i ok. 250 tys. wiernych. Od 1939 r. jurysdykcję kościelną w białostockiej części Archidiecezji pełnili tymczasowo dziekani jako wikariusze generalni Arcybiskupa Metropolity Wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Arcybiskup, w czasie wojny internowany w Mariampolu i pozbawiony łączności z archidiecezją, następnie osadzony na miesiąc w więzieniu na Łukiszkach, został w połowie 1945 r. zmuszony do opuszczenia Wilna i dn. 15 lipca 1945 r. przyjechał do Białegostoku, upatrzonego na nową, tymczasową stolicę Archidiecezji. W krótkim czasie uformowała się tu Kuria Arcybiskupia, we wrześniu 1945 r. działał już sąd arcybiskupi, a jeszcze wcześniej, bo w maju tego roku, zainaugurował w Białymstoku swoją działalność przeniesiony z Wilna Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego i Wyższe Seminarium Duchowne. Proces odbudowy sieci parafialnej i organizacji duszpasterstwa w nowych warunkach postępował dość sprawnie. Już w lipcu 1944 r. wszystkie placówki duszpasterskie były obsadzone, w miarę szybko zlikwidowano zniszczenia wojenne, rozpoczęto nawet budowę nowych świątyń. Wkrótce po przyjeździe do Białegostoku Arcybiskup Jałbrzykowski erygował nowe parafie oraz przeprowadził w okresie od maja do lipca 1946 r. pierwszą po wojnie wizytację kanoniczną diecezji.

Do tej części Archidiecezji, której wkrótce nadano status administratury apostolskiej z siedzibą w Białymstoku, przylgnęła początkowo nazwa Archidiecezji Wileńskiej w Białymstoku, jednakże z czasem, gdy ze względów politycznych poczęto rugować z oficjalnego nazewnictwa wszelkie określenia wskazujące na związki tych terenów z Wilnem, władze państwowe zabroniły również używać przymiotnika "wileńska" w nazwie archidiecezji. Stąd przez lat bez mała 40 funkcjonowała na tym terenie tymczasowa jednostka administracji kościelnej, administratura apostolska o oficjalnej nazwie Archidiecezja w Białymstoku.

Ojciec Święty Jan Paweł II, decyzją z 5 czerwca 1991 r., potwierdzoną i uzupełnioną bullą z 25 marca 1992, dając prawne podstawy istnienia stałej organizacji kościelnej pod nazwą najpierw Diecezji Białostockiej, następnie Archidiecezji i Metropolii Białostockiej, wniósł na nasze tereny element stabilizacji kościelnej i położył kres trwającej bez mała pół wieku formalnej tymczasowości Kościoła Białostockiego. Warto podkreślić, iż w momencie podniesienia Białegostoku do rangi stolicy biskupstwa, a następnie arcybiskupstwa istniały i działały tu wszystkie instytucje i urzędy niezbędne do prawidłowego funkcjonowania Archidiecezji, w tym kuria, sąd arcybiskupi i seminarium duchowne. Wszystkie one legitymują się swym wileńskim rodowodem i kultywują wileńską tradycję.