"Treny" Jana Kochanowskiego, jedno z arcydzieł poezji renesansowej, należą do utworów, które wszyscy znamy. Wielki poeta zawarł w tym lirycznym cyklu najpowszechniejsze ludzkie cierpienie - żal ojca po stracie ukochanego, maleńkiego dziecka. Ta oczywista i na wskroś zrozumiała formuła nie wyczerpuje jednak istoty "Trenów", odczytywanych wciąż na nowo przez kolejne epoki. Gdyby tak było, bez trudu potrafilibyśmy wymienić jeszcze co najmniej kilka podobnych zapisów, w jakiejś mierze nawet nam bliższych, bo powstałych w ostatnich dziesięcioleciach.

Zdaniem wybitnych badaczy renesansu i samej twórczości Kochanowskiego, "Treny", poza czytelnym wątkiem osobistym, były "poematem o wielkim kryzysie światopoglądowym doświadczonego najcięższym nieszczęściem człowieka doby renesansu - myśliciela, poety, twórcy". Epoka ta - jak wiadomo - stanowiła niezwykle ważną cezurę w kulturze i duchowości europejskiej. Po trwających niemal tysiąc lat wiekach średnich, które ukształtowały chrześcijańskie oblicze naszego kontynentu, odkrywano na nowo starożytność grecką i rzymską, a wraz z nią doczesny horyzont myśli człowieczej. W następnych epokach zmitologizowano wręcz tamte czasy, widząc w nich przede wszystkim zanurzenie się człowieka w tym, co ziemskie. Powtarzano do znudzenia maksymę Terencjusza: "Jestem człowiekiem i nic ludzkiego nie jest mi obce". Bardzo rzadko dodawano zaś, że już wówczas dokonano jej swoistej reinterpretacji, jak to uczynił choćby Giannozzo Monetti: "Myślę zatem [skoro nic nie jest mi obce - W.S.], że cierpienie, które ma we mnie siedzibę, przypisać należy nie tyle mojej lekkomyślności, co mojemu człowieczeństwu."

Prawda o człowieku nie ogranicza się jedynie do jego sukcesów życiowych, dobrego zdrowia i radości z obcowania z najbliższymi i przyjaciółmi. Kochając, musimy lękać się o tych, których darzymy naszym uczuciem, a nierzadko cierpimy z powodu ich utraty. Tylko pewna siebie zdobywcza młodość wydaje się nie dostrzegać zmienności losu, przyjmując dobre jego zrządzenia jak coś, co się człowiekowi po prostu należy.

Jan Kochanowski, który w omawianej tu pieśni "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?" wielbił Boga za wszystkie łaski spływające na świat i człowieka, zakończył swój utwór słowami: "Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie. / Chowaj nas, póki raczysz na tej niskiej ziemi; / Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi!"; wydawał się w ogóle nie zakładać, że może być inaczej. Ale już w "Modlitwie o deszcz", nadal nazywając Boga "Wszego dobrego Dawcą i Szfarzem wiecznym", pisał:

Nie w oparciu więc o zawodną, wyrozumowaną Mądrość, ale o ludzkie doświadczenie nazywa autor rzeczy po imieniu. Poprzez pokrętne wywody człowiek wprawdzie potrafi zamazać prawdę, ale z całą pewnością nie jest w stanie jej odmienić. Ona w każdej chwili może wychynąć spod fałszywych słów i porazić z jeszcze większą mocą. W zakończeniu tego utworu poeta raz jeszcze odrzuca nadzieje pokładane w rozumie, w pełni zdając się na wolę Boga:

Po tym wyznaniu następuje "Tren XVIII", jedno z najwybitniejszych dzieł nie tylko Jana Kochanowskiego, ale całej naszej liryki religijnej. Rozpatrywany w kontekście przywoływanej tu pieśni "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?" (a jest to zestawienie w pełni uzasadnione!), pokazuje ogrom drogi, jaką przebył człowiek i poeta. Gdy wcześniej, także sięgając po liczbę mnogą, rozmawiał autor ze Stwórcą - by tak powiedzieć - z podniesionym czołem i patrząc w niebo szeroko otwartymi oczami, tutaj wyznaje ze ściśniętym gardłem, niemal szepcząc, ale z wiarą, że każde słowo dojdzie Pana, który pochyla się nad nieszczęściem stworzenia:

Kiedy po nas wdzięczności

Zwraca uwagę nazwanie nas wszystkich "nieposłusznymi dziećmi", wyraźnie odwołujące się do biblijnej przypowieści o synu marnotrawnym, który nie pomyślał choćby przez chwilę, ile ojcu zawdzięcza, a tylko niby wierzyciel zażądał swojej części. Roztrwonił ją następnie używając "zwykłych rozkoszy". Dopiero srodze doświadczony powrócił do domu. Poeta prosi, by Bóg nie pozwolił nam odejść zbyt daleko i zagubić się w świecie. Raczej niech nas karze, przypominając choćby w ten sposób o sobie. Człowiek bowiem nie chce "w łasce" pamiętać o swoim Stwórcy, zapominając, że "sama niełaska jest nam sroga męka".

Ale od wieku Twoja lutość słynie,